iti
4 April 2025
आयटीआय इलेक्ट्रॉनिक मेकॅनिक ट्रेड अभ्यासक्रम
आयटीआय इलेक्ट्रॉनिक मेकॅनिक ट्रेड हा दोन वर्षांचा व्यावसायिक प्रशिक्षण कार्यक्रम आहे, जो नॅशनल कौन्सिल फॉर व्होकेशनल ट्रेनिंग (एनसीव्हीटी) द्वारे क्राफ्ट्समन ट्रेनिंग स्कीम (सीटीएस) अंतर्गत संचालित केला जातो. हा कोर्स प्रशिक्षणार्थ्यांना इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे बसवणे, देखभाल करणे, समस्यांचे निवारण करणे आणि दुरुस्ती करण्याचे कौशल्य प्रदान करतो, जी उद्योग, घर आणि व्यावसायिक सेटिंग्जमध्ये वापरली जातात. अभ्यासक्रम चार सत्रांमध्ये विभागलेला आहे, प्रत्येक सहा महिन्यांचा, आणि यात सैद्धांतिक ज्ञान, व्यावहारिक कौशल्य आणि रोजगारक्षमता प्रशिक्षण समाविष्ट आहे, जे इलेक्ट्रॉनिक तंत्रज्ञ किंवा इलेक्ट्रॉनिक्स उत्पादन, दूरसंचार आणि सेवा उद्योगांतील संबंधित भूमिकांसाठी तयार करते.
कोर्सचे संक्षिप्त वर्णन
- कालावधी: 2 वर्षे (4 सत्रे)
- पात्रता: किमान 10वी उत्तीर्ण विज्ञान आणि गणितासह (किंवा समकक्ष)
- उद्देश: कुशल इलेक्ट्रॉनिक मेकॅनिक तयार करणे जे इलेक्ट्रॉनिक सर्किट आणि उपकरणे अचूकतेने आणि सुरक्षिततेसह एकत्र करू शकतील, चाचणी करू शकतील, दुरुस्ती करू शकतील आणि देखभाल करू शकतील.
विस्तृत अभ्यासक्रम विभागणी
1. ट्रेड थिअरी (सैद्धांतिक ज्ञान)
इलेक्ट्रॉनिक्सशी संबंधित तत्त्वे, संकल्पना आणि तंत्रज्ञान यांचा समावेश करतो.
सत्र 1
- इलेक्ट्रॉनिक्सचा परिचय
- उद्योग आणि दैनंदिन जीवनात इलेक्ट्रॉनिक्सचे महत्त्व.
- इलेक्ट्रॉनिक मेकॅनिकच्या भूमिका आणि जबाबदाऱ्या.
- मूलभूत संकल्पना: व्होल्टेज, करंट, प्रतिरोध, शक्ती आणि ओहमचा नियम.
- सुरक्षा अभ्यास
- इलेक्ट्रॉनिक्समधील व्यावसायिक धोके (विजेचा धक्का, भाजणे, रेडिएशन).
- वैयक्तिक संरक्षण उपकरणे (PPE) चा वापर: हातमोजे, चष्मा, अँटिस्टॅटिक रिस्टबँड.
- आग प्रतिबंध आणि विजेच्या अपघातांसाठी प्राथमिक उपचार.
- मूलभूत विद्युत संकल्पना
- AC आणि DC मूलतत्त्वे, मालिका आणि समांतर सर्किट.
- वाहक, इन्सुलेटर आणि सेमीकंडक्टर.
- मापन साधने: मल्टीमीटर, अँमीटर, व्होल्टमीटर, ओहममीटर.
- इलेक्ट्रॉनिक घटक
- निष्क्रिय घटक: प्रतिरोधक, कॅपेसिटर, इंडक्टर (प्रकार, रंग कोडिंग, रेटिंग).
- सक्रिय घटक: डायोड, ट्रान्झिस्टर (PNP, NPN), थायरिस्टर.
- सोल्डरिंग आणि डिसोल्डरिंग तंत्र, साधने (सोल्डरिंग आयर्न, सोल्डर वायर, फ्लक्स).
- वर्कशॉप साधने आणि उपकरणे
- हाताची साधने: स्क्रूड्रायव्हर, पक्कड, कटर, वायर स्ट्रिपर.
- पावर टूल्स: ड्रिलिंग मशीन, पीसीबी एचिंग टूल्स.
- साधनांची काळजी आणि देखभाल.
सत्र 2
- सेमीकंडक्टर डिव्हाइसेस
- डायोडचे कार्य: रेक्टिफायर, झेनर, LED, फोटोडायोड.
- ट्रान्झिस्टर कॉन्फिगरेशन: CE, CB, CC; बायसिंग तंत्र.
- एकात्मिक परिपथ (IC) चा परिचय: प्रकार आणि उपयोग.
- पावर सप्लाय
- रेक्टिफायर्स: हाफ-वेव्ह, फुल-वेव्ह, ब्रिज रेक्टिफायर्स.
- फिल्टर्स: कॅपेसिटर, इंडक्टर आणि LC फिल्टर्स.
- व्होल्टेज रेग्युलेटर: झेनर डायोड आधारित, IC आधारित (उदा., 78xx, 79xx मालिका).
- अँप्लिफायर्स
- वर्गीकरण: क्लास A, B, AB, C अँप्लिफायर्स.
- एकल-स्तरीय आणि बहु-स्तरीय अँप्लिफायर्स.
- वारंवारता प्रतिसाद आणि बँडविड्थ संकल्पना.
- डिजिटल इलेक्ट्रॉनिक्स मूलतत्त्वे
- संख्या पद्धती: बायनरी, दशमान, हेक्साडेसिमल.
- लॉजिक गेट्स: AND, OR, NOT, NAND, NOR, XOR, XNOR (चिन्हे, सत्य तक्ता).
- बुलियन बीजगणित आणि सुलभीकरण तंत्र.
- मापन आणि चाचणी साधने
- ऑसिलोस्कोप: ब्लॉक डायग्राम, कार्य आणि उपयोग.
- सिग्नल जनरेटर: प्रकार आणि उपयोग.
- मल्टीमीटर आणि LCR मीटरने घटकांची चाचणी.
सत्र 3
- प्रगत डिजिटल इलेक्ट्रॉनिक्स
- फ्लिप-फ्लॉप, रजिस्टर, काउंटर (सिंक्रोनस आणि असिंक्रोनस).
- मल्टिप्लेक्सर, डिमल्टिप्लेक्सर, एनकोडर, डिकोडर.
- मेमरी डिव्हाइसेस: RAM, ROM, PROM, EPROM, EEPROM.
- मायक्रोप्रोसेसर आणि मायक्रोकंट्रोलर
- 8085 मायक्रोप्रोसेसरचा परिचय: आर्किटेक्चर, पिन डायग्राम, सूचना संच.
- मायक्रोकंट्रोलरचे मूलतत्त्वे (उदा., 8051): वैशिष्ट्ये आणि उपयोग.
- इंटरफेसिंग तंत्र: LED, 7-सेगमेंट डिस्प्ले, स्विचेस.
- संचार प्रणाली
- मॉड्युलेशन: AM, FM, PM (तत्त्वे आणि उपयोग).
- ट्रान्समिटर आणि रिसीव्हर: ब्लॉक डायग्राम आणि कार्य.
- अँटेना: प्रकार, वैशिष्ट्ये आणि उपयोग.
- इलेक्ट्रॉनिक सर्किट
- ऑसिलेटर: RC, LC, क्रिस्टल ऑसिलेटर.
- मल्टिव्हायब्रेटर: अँस्टेबल, मोनोस्टेबल, बायस्टेबल.
- टायमर IC (उदा., 555): कार्य आणि उपयोग.
- औद्योगिक इलेक्ट्रॉनिक्स
- रिले, कॉन्टॅक्टर आणि सोलनॉइड: कार्य आणि उपयोग.
- थायरिस्टर आणि SCR: वैशिष्ट्ये आणि ट्रिगरिंग पद्धती.
- पावर नियंत्रण सर्किट: फेज नियंत्रण, चॉपर सर्किट.
सत्र 4
- ग्राहक इलेक्ट्रॉनिक्स
- टीव्हीचे कार्य (CRT, LED, LCD): ब्लॉक डायग्राम आणि समस्यांचे निवारण.
- ऑडिओ सिस्टम: अँप्लिफायर्स, स्पीकर, मायक्रोफोन.
- घरगुती उपकरणे: मायक्रोवेव्ह ओव्हन, वॉशिंग मशीन, इन्व्हर्टर.
- प्रगत संचार प्रणाली
- फायबर ऑप्टिक्स: तत्त्वे, केबल, कनेक्टर, स्प्लायसिंग.
- मोबाइल संचार: GSM, CDMA मूलतत्त्वे, सेल फोन ब्लॉक डायग्राम.
- सॅटेलाइट संचार: घटक आणि उपयोग.
- संगणक हार्डवेअर आणि नेटवर्किंग
- पीसी आर्किटेक्चर: मदरबोर्ड, CPU, RAM, स्टोरेज डिव्हाइसेस.
- परिधीय उपकरणे: प्रिंटर, स्कॅनर, UPS.
- मूलभूत नेटवर्किंग: LAN, WAN, IP अॅड्रेसिंग, केबल (UTP, कोएक्सियल).
- समस्यांचे निवारण आणि देखभाल
- इलेक्ट्रॉनिक सर्किटमधील दोष निदान: ओपन सर्किट, शॉर्ट सर्किट, घटक अयशस्वी.
- SMPS, UPS आणि इन्व्हर्टर दुरुस्ती तंत्र.
- इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांची प्रतिबंधात्मक देखभाल.
- उदयोन्मुख तंत्रज्ञान
- IoT (इंटरनेट ऑफ थिंग्ज) चा परिचय: सेन्सर, अॅक्ट्युएटर, उपयोग.
- रोबोटिक्सचे मूलतत्त्वे: घटक आणि नियंत्रण प्रणाली.
- नवीकरणीय ऊर्जा प्रणाली: सोलर पॅनेल, इन्व्हर्टर, बॅटरी व्यवस्थापन.
2. ट्रेड प्रॅक्टिकल (हाताने कौशल्य)
इलेक्ट्रॉनिक्समधील व्यावहारिक निपुणता विकसित करण्यावर लक्ष केंद्रित करते.
सत्र 1
- सुरक्षा आणि साधन हाताळणी
- विद्युत आणि इलेक्ट्रॉनिक साधनांचे सुरक्षित हाताळणी.
- सोल्डरिंग आणि सर्किट असेंब्ली दरम्यान PPE चा वापर.
- घटक ओळख आणि चाचणी
- रंग कोड आणि चिन्हांचा वापर करून प्रतिरोधक, कॅपेसिटर, डायोड ओळखणे.
- मल्टीमीटरने घटकांची सातत्यता आणि रेटिंग चाचणी.
- सर्किट असेंब्ली
- सामान्य हेतूसाठी PCB वर घटकांचे सोल्डरिंग.
- साधे सर्किट बनवणे: मालिका, समांतर, व्होल्टेज डिव्हायडर.
- मापन सराव
- मल्टीमीटरने व्होल्टेज, करंट आणि प्रतिरोध मोजणे.
- ओहममीटर आणि सातत्यता चाचकाचा वापर.
- पावर सप्लाय निर्मिती
- हाफ-वेव्ह आणि फुल-वेव्ह रेक्टिफायर सर्किट असेंबल करणे.
- फिल्टर कॅपेसिटरसह रेक्टिफायर आउटपुट चाचणी.
सत्र 2
- सेमीकंडक्टर अॅप्लिकेशन्स
- डायोड आधारित सर्किट बनवणे आणि चाचणी: रेक्टिफायर्स, क्लिपर्स, क्लँपर्स.
- ट्रान्झिस्टर अँप्लिफायर (CE कॉन्फिगरेशन) चे निर्मिती.
- साधे IC आधारित सर्किट असेंबल करणे (उदा., 741 op-amp चा वापर).
- पावर सप्लाय विकास
- 7805/7812 IC चा वापर करून नियंत्रित पावर सप्लाय बनवणे.
- लोडसह आउटपुट व्होल्टेज आणि करंट चाचणी.
- डिजिटल सर्किट
- IC (7400 मालिका) चा वापर करून लॉजिक गेट सर्किट बनवणे.
- ब्रेडबोर्डवर मूलभूत गेट्सचे सत्य तक्ता तपासणे.
- साधन वापर
- ऑसिलोस्कोपने तरंगरूप मोजणे.
- फंक्शन जनरेटरने सिग्नल निर्माण करणे.
- दोष शोधणे
- साध्या इलेक्ट्रॉनिक सर्किटमधील दोष शोधणे आणि सुधारणे.
- PCB वर दोषपूर्ण घटक बदलणे.
सत्र 3
- डिजिटल इलेक्ट्रॉनिक्स सराव
- IC चा वापर करून फ्लिप-फ्लॉप सर्किट (SR, JK, D-प्रकार) असेंबल करणे.
- LED सह 4-बिट बायनरी काउंटर बनवणे आणि चाचणी.
- डिकोडर IC सह 7-सेगमेंट डिस्प्ले इंटरफेस करणे.
- मायक्रोप्रोसेसर प्रोग्रामिंग
- मूलभूत 8085 प्रोग्राम लिहिणे आणि कार्यान्वित करणे (बेरीज, वजाबाकी).
- 8085 किटसह LED आणि स्विचेस इंटरफेस करणे.
- मायक्रोकंट्रोलर आधारित सर्किट चाचणी (उदा., 8051 सह LED ब्लिंकिंग).
- संचार प्रणाली
- AM/FM मॉड्युलेटर सर्किट असेंबल करणे.
- ट्रान्समिटर आणि रिसीव्हर मॉड्यूल चाचणी.
- औद्योगिक इलेक्ट्रॉनिक्स
- रिले आधारित नियंत्रण सर्किट निर्मिती.
- लॅम्प लोडसह SCR ट्रिगरिंग चाचणी.
- प्रकल्प कार्य
- लहान इलेक्ट्रॉनिक गॅझेट डिझाइन आणि बनवणे (उदा., डोअरबेल, लाइट डिमर).
- सर्किट डायग्राम आणि कार्य तपशीलांसह प्रकल्प अहवाल तयार करणे.
सत्र 4
- ग्राहक इलेक्ट्रॉनिक्स दुरुस्ती
- टीव्ही/डीव्हीडी प्लेयर उघडणे आणि दोष निदानासाठी पुन्हा असेंबल करणे.
- ऑडिओ अँप्लिफायर्स आणि पावर सप्लाय दुरुस्ती.
- घरगुती उपकरणांचे समस्यांचे निवारण (उदा., मायक्रोवेव्ह, इन्व्हर्टर).
- प्रगत संचार सराव
- फायबर ऑप्टिक स्प्लायसिंग आणि चाचणी.
- मूलभूत मोबाइल चार्जर सर्किट असेंबल करणे.
- सॅटेलाइट रिसीव्हर घटकांची चाचणी.
- संगणक हार्डवेअर आणि नेटवर्किंग
- पीसी असेंबल: CPU, RAM, आणि हार्ड डिस्क बसवणे.
- स्विच आणि केबलसह मूलभूत LAN सेटअप कॉन्फिगर करणे.
- प्रिंटर/स्कॅनर ड्रायव्हर्स बसवणे आणि समस्यांचे निवारण.
- देखभाल आणि चाचणी
- SMPS आणि UPS सिस्टमची दुरुस्ती दोष सिम्युलेशनसह.
- इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांची प्रतिबंधात्मक देखभाल.
- प्रगत प्रकल्प
- IoT आधारित डिव्हाइस बनवणे (उदा., तापमान मॉनिटर).
- सेन्सरसह साधे रोबोटिक आर्म असेंबल करणे.
- सौरऊर्जेवर चालणारे सर्किट चाचणी आणि प्रदर्शन.
3. वर्कशॉप कॅल्क्युलेशन आणि सायन्स
इलेक्ट्रॉनिक्ससाठी गणितीय आणि वैज्ञानिक पाया प्रदान करते.
- सत्र 1 आणि 2
- एकके आणि मापन: व्होल्टेज, करंट, शक्ती, वारंवारता.
- मूलभूत अंकगणित: सर्किट गणनेसाठी अपूर्णांक, टक्केवारी, गुणोत्तर.
- ओहमचा नियम आणि किरचॉफचे नियम यांचा वापर.
- इलेक्ट्रॉनिक्समधील उष्णता, ऊर्जा आणि शक्ती संकल्पना.
- सत्र 3 आणि 4
- त्रिकोणमिती: तरंगरूप विश्लेषण (साइन, कोसाइन).
- लॉगरिदम: अँप्लिफायर्समधील डेसिबल गणना.
- कॅल्क्युलस मूलतत्त्वे: सिग्नलमधील बदलाचा दर.
- चुंबकत्व आणि इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक इंडक्शन तत्त्वे.
4. अभियांत्रिकी रेखांकन
तांत्रिक रेखांकन आणि स्कीमॅटिक अर्थ लावणे शिकवते.
- सत्र 1 आणि 2
- रेखांकन साधनांचा वापर: स्केल, कंपास, प्रोट्रॅक्टर.
- मूलभूत चिन्हे: प्रतिरोधक, कॅपेसिटर, डायोड, ट्रान्झिस्टर.
- साधे सर्किट डायग्राम: पावर सप्लाय, अँप्लिफायर्स.
- सत्र 3 आणि 4
- ब्लॉक डायग्राम: मायक्रोप्रोसेसर, संचार प्रणाली.
- PCB लेआउट डिझाइन: एकल-स्तर आणि बहु-स्तर.
- जटिल स्कीमॅटिक्स वाचणे आणि काढणे (उदा., टीव्ही, SMPS).
5. रोजगारक्षमता कौशल्य
नोकरीची तयारी आणि सॉफ्ट स्किल्स वाढवते.
- सत्र 1 आणि 2
- संवाद कौशल्य: कार्यस्थळावरील संभाषण, अहवाल लेखन.
- तांत्रिक सेटिंग्जमध्ये वेळ व्यवस्थापन आणि टीमवर्क.
- मूलभूत आयटी कौशल्य: MS ऑफिस, ईमेल वापर.
- सत्र 3 आणि 4
- उद्योजकतेचे मूलतत्त्व: दुरुस्ती व्यवसाय सुरू करणे.
- रेझ्युमे लेखन आणि मुलाखत कौशल्य.
- प्रगत आयटी: इंटरनेट संशोधन, इलेक्ट्रॉनिक्ससाठी सॉफ्टवेअर साधने.
मूल्यमापन आणि प्रमाणपत्र
- परीक्षा: सत्रानुसार सैद्धांतिक आणि व्यावहारिक घटकांसह आयोजित.
- प्रमाणपत्र: यशस्वी उमेदवारांना एनसीव्हीटीकडून नॅशनल ट्रेड सर्टिफिकेट (NTC) मिळते, जे भारत आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मान्य आहे.
- मूल्यमापन: व्यावहारिक चाचण्या (उदा., सर्किट असेंब्ली), सैद्धांतिक परीक्षा आणि प्रकल्प मूल्यमापन समाविष्ट.
करिअर संधी
- उत्पादन आणि सेवा उद्योगांमध्ये इलेक्ट्रॉनिक तंत्रज्ञ.
- दूरसंचार, ग्राहक इलेक्ट्रॉनिक्स दुरुस्ती आणि आयटी हार्डवेअरमधील भूमिका.
- दुरुस्ती दुकाने किंवा फ्रीलान्स सेवांद्वारे स्वयंरोजगार.
- पुढील अभ्यास: इलेक्ट्रॉनिक्स अभियांत्रिकी डिप्लोमामध्ये लॅटरल एंट्री.
टीप
- हा अभ्यासक्रम नवीनतम एनसीव्हीटी मार्गदर्शक तत्त्वांशी संरेखित आहे आणि संस्था किंवा राज्य-विशिष्ट गरजांनुसार थोडा बदलू शकतो.
- सर्वात अद्ययावत आवृत्तीसाठी, डायरेक्टोरेट जनरल ऑफ ट्रेनिंग (DGT) वेबसाइट (dgt.gov.in) किंवा तुमच्या स्थानिक आयटीआयचा संदर्भ घ्या.
Trade Type
- 27 views