Finance Executive

आईटीआई फाइनेंस एग्जीक्यूटिव ट्रेड पाठ्यक्रम

आईटीआई "फाइनेंस एग्जीक्यूटिव" ट्रेड एक वर्षीय व्यावसायिक प्रशिक्षण कार्यक्रम है, जो नेशनल काउंसिल फॉर वोकेशनल ट्रेनिंग (एनसीवीटी) द्वारा क्राफ्ट्समैन ट्रेनिंग स्कीम (सीटीएस) के तहत संचालित होता है। यह कोर्स प्रशिक्षुओं को वित्तीय लेखांकन, बहीखाता, कराधान, बैंकिंग प्रक्रियाओं, और वित्तीय दस्तावेजीकरण में कौशल प्रदान करता है ताकि संगठन अपनी वित्तीय प्रक्रियाओं को प्रभावी ढंग से प्रबंधित कर सकें। पाठ्यक्रम में सैद्धांतिक ज्ञान, प्रायोगिक वित्तीय संचालन, और रोजगार योग्यता कौशल शामिल हैं, जो छात्रों को व्यवसायों, लेखा फर्मों, बैंकों में फाइनेंस असिस्टेंट, अकाउंट्स क्लर्क, टैक्स असिस्टेंट, या बैंकिंग समर्थन कर्मचारी, या वित्तीय सेवाएँ प्रदान करने वाले स्व-रोजगार पेशेवरों के रूप में भूमिकाओं के लिए तैयार करता है।

कोर्स का संक्षिप्त विवरण

  • अवधि: 1 वर्ष (2 सेमेस्टर, प्रत्येक 6 महीने)
  • एनएसक्यूएफ स्तर: स्तर 4
  • योग्यता: न्यूनतम 10वीं कक्षा गणित के साथ उत्तीर्ण (या समकक्ष)
  • उद्देश्य: वित्तीय रिकॉर्ड-कीपिंग, कर नियमों का अनुपालन, बैंकिंग संचालन, और बुनियादी वित्तीय विश्लेषण में प्रशिक्षण देना ताकि संगठनात्मक वित्तीय प्रबंधन में सहायता मिले।

विस्तृत पाठ्यक्रम विभाजन 

1. ट्रेड थ्योरी (सैद्धांतिक ज्ञान)

वित्त, लेखांकन, कराधान, और बैंकिंग की मूलभूत अवधारणाओं को कवर करता है।

  • सेमेस्टर 1
    • वित्त और लेखांकन का परिचय
      • वित्तीय प्रबंधन का अवलोकन: दायरा, महत्व, करियर अवसर।
      • फाइनेंस एग्जीक्यूटिव की भूमिका: रिकॉर्ड-कीपिंग, वित्तीय रिपोर्टिंग, अनुपालन।
      • बुनियादी लेखांकन अवधारणाएँ: संपत्ति, देनदारियाँ, इक्विटी, राजस्व, व्यय।
    • बहीखाता मूल बातें
      • दोहरी प्रविष्टि प्रणाली: डेबिट, क्रेडिट, लेजर प्रविष्टियाँ।
      • लेखा पुस्तकें: जर्नल, लेजर, कैश बुक, ट्रायल बैलेंस।
      • लेखांकन मानक: भारतीय लेखांकन मानक (Ind AS), GAAP मूल बातें।
    • वित्तीय लेनदेन
      • लेनदेन प्रकार: नकद, उधार, वस्तु विनिमय।
      • वाउचर: भुगतान, प्राप्ति, जर्नल वाउचर तैयार करना।
      • बिल और चालान: प्रारूप, सत्यापन, रिकॉर्डिंग।
    • बैंकिंग मूल बातें
      • बैंकिंग प्रणाली: बैंक प्रकार (वाणिज्यिक, सहकारी, क्षेत्रीय)।
      • बैंक खाते: बचत, चालू, सावधि जमा, आवर्ती जमा।
      • बैंकिंग उपकरण: चेक, डिमांड ड्राफ्ट, NEFT, RTGS।
    • सुरक्षा और अनुपालन
      • कार्यस्थल सुरक्षा: वित्तीय दस्तावेज, डेटा सुरक्षा संभालना।
      • व्यक्तिगत स्वच्छता: स्वच्छ कार्यस्थान, व्यवस्थित रिकॉर्ड बनाए रखना।
      • नैतिक प्रथाएँ: गोपनीयता, धोखाधड़ी रोकथाम, ऑडिट अनुपालन।
    • कंप्यूटरीकृत लेखांकन
      • लेखांकन सॉफ्टवेयर: Tally, QuickBooks – विशेषताएँ, उपयोग।
      • डेटा प्रविष्टि: लेनदेन रिकॉर्डिंग, रिपोर्ट जनरेशन।
      • बैकअप और सुरक्षा: वित्तीय डेटा संरक्षण, क्लाउड स्टोरेज मूल बातें।
  • सेमेस्टर 2
    • उन्नत लेखांकन
      • अंतिम खाते: लाभ-हानि खाता, बैलेंस शीट तैयार करना।
      • मूल्यह्रास: विधियाँ (सीधी रेखा, घटता शेष), गणना।
      • समाधान: बैंक समाधान विवरण, लेजर संतुलन।
    • कराधान
      • प्रत्यक्ष कर: आयकर – स्लैब, छूट, TDS मूल बातें।
      • अप्रत्यक्ष कर: GST – संरचना, दरें, इनपुट टैक्स क्रेडिट, रिटर्न दाखिल करना।
      • कर अनुपालन: ई-फाइलिंग, चालान तैयार करना, समय-सीमाएँ।
    • लागत और प्रबंधन लेखांकन
      • लागत अवधारणाएँ: स्थिर, परिवर्तनशील, प्रत्यक्ष, अप्रत्यक्ष लागत।
      • बजटिंग: प्रकार (नकद, बिक्री, उत्पादन), तैयार करना।
      • ब्रेक-ईवन विश्लेषण: ब्रेक-ईवन बिंदु, सुरक्षा मार्जिन गणना।
    • बैंकिंग संचालन
      • ऋण प्रसंस्करण: प्रकार (व्यक्तिगत, गृह, व्यवसाय), दस्तावेजीकरण।
      • KYC मानदंड: सत्यापन, अनुपालन आवश्यकताएँ।
      • डिजिटल बैंकिंग: UPI, मोबाइल बैंकिंग, इंटरनेट बैंकिंग संचालन।
    • वित्तीय विश्लेषण मूल बातें
      • वित्तीय विवरण: आय विवरण, बैलेंस शीट पढ़ना।
      • अनुपात: तरलता, लाभप्रदता, सॉल्वेंसी अनुपात – गणना, व्याख्या।
      • नकदी प्रवाह: अंतर्वाह, बहिर्वाह, नकदी प्रवाह विवरण समझना।
    • पेशेवर कौशल
      • उद्यमिता: बहीखाता या कर परामर्श सेवा शुरू करना।
      • संचार: ग्राहकों, ऑडिटरों, कर प्राधिकरणों के साथ समन्वय।
      • उद्योग रुझान: फिनटेक, वित्त में ब्लॉकचेन, लेखांकन में स्वचालन।

2. ट्रेड प्रैक्टिकल (हाथों से कौशल)

प्रायोगिक वित्तीय संचालन, लेखांकन, और दस्तावेजीकरण पर केंद्रित।

  • सेमेस्टर 1
    • बहीखाता अभ्यास
      • जर्नल प्रविष्टियाँ तैयार करना: नकद, उधार लेनदेन रिकॉर्डिंग।
      • लेजर बनाए रखना: प्रविष्टियाँ पोस्ट करना, खाते संतुलित करना।
      • कैश बुक तैयार करना: एकल कॉलम, दोहरे कॉलम, छोटी नकदी बुक।
    • वाउचर और चालान संचालन
      • वाउचर बनाना: भुगतान, प्राप्ति, कॉन्ट्रा वाउचर।
      • चालान सत्यापन: विवरण जाँचना, खरीद आदेशों से मिलान।
      • दस्तावेज़ फाइलिंग: बिल, रसीद व्यवस्थित करना।
    • बैंकिंग संचालन अभ्यास
      • बैंकिंग फॉर्म भरना: खाता खोलना, चेक अनुरोध, जमा पर्ची।
      • चेक तैयार करना: लिखना, हस्ताक्षर करना, क्रॉसिंग करना।
      • लेनदेन अनुकरण: NEFT, RTGS, डिमांड ड्राफ्ट जारी करना।
    • कंप्यूटरीकृत लेखांकन
      • Tally उपयोग: कंपनी प्रोफाइल बनाना, लेनदेन दर्ज करना।
      • रिपोर्ट जनरेशन: ट्रायल बैलेंस, डे बुक, लेजर सारांश।
      • डेटा बैकअप: फाइलें सहेजना, वित्तीय रिकॉर्ड सुरक्षित करना।
    • सुरक्षा और नैतिकता अभ्यास
      • दस्तावेज़ सुरक्षा: फाइलें लॉक करना, सॉफ्टवेयर के लिए पासवर्ड उपयोग।
      • नकदी संचालन: छोटी नकदी बनाए रखना, रसीद समाधान।
      • नैतिक परिदृश्य: गोपनीयता अभ्यास, डेटा रिसाव से बचना।
    • प्रोजेक्ट कार्य
      • मॉक कंपनी की पुस्तकें तैयार करना: जर्नल, लेजर, ट्रायल बैलेंस।
      • लेनदेन दस्तावेजीकरण: छोटे व्यवसाय के लिए वाउचर, चालान।
  • सेमेस्टर 2
    • उन्नत लेखांकन अभ्यास
      • अंतिम खाते तैयार करना: ट्रेडिंग खाता, लाभ-हानि, बैलेंस शीट।
      • मूल्यह्रास गणना: सीधी रेखा, घटता शेष विधियाँ लागू करना।
      • खाता समाधान: बैंक समाधान विवरण तैयार करना।
    • कराधान अभ्यास
      • TDS गणना: कर कटौती, TDS चालान तैयार करना।
      • GST रिटर्न दाखिल करना: चालान दर्ज करना, इनपुट टैक्स क्रेडिट दावा।
      • ई-फाइलिंग अभ्यास: आयकर, GST रिटर्न जमा अनुकरण।
    • लागत और बजटिंग
      • बजट तैयार करना: मॉक परिदृश्यों के लिए नकद, बिक्री बजट।
      • लागत गणना: सामग्री, श्रम, ओवरहेड लागत निर्धारण।
      • ब्रेक-ईवन विश्लेषण: उत्पाद के लिए ब्रेक-ईवन बिंदु गणना।
    • बैंकिंग और वित्तीय लेनदेन
      • ऋण प्रसंस्करण: मॉक ऋण आवेदन तैयार करना, दस्तावेज़ सत्यापन।
      • KYC सत्यापन: ID, पते के प्रमाण जाँचना अनुकरण।
      • डिजिटल बैंकिंग: UPI लेनदेन, मोबाइल बैंकिंग सेटअप करना।
    • वित्तीय विश्लेषण अभ्यास
      • विवरण विश्लेषण: मॉक बैलेंस शीट, आय विवरण व्याख्या।
      • अनुपात गणना: चालू अनुपात, ऋण-इक्विटी अनुपात गणना।
      • नकदी प्रवाह तैयार करना: मॉक व्यवसाय के लिए अंतर्वाह, बहिर्वाह ट्रैकिंग।
    • प्रोजेक्ट कार्य
      • मॉक संगठन के लिए वित्त प्रबंधन: पूर्ण लेखांकन चक्र, कर दाखिल करना।
      • पोर्टफोलियो प्रस्तुति: लेजर, टैक्स रिटर्न, वित्तीय रिपोर्ट सहित।

3. वर्कशॉप कैलकुलेशन और विज्ञान

वित्तीय कार्यों के लिए गणितीय और वैज्ञानिक सहायता प्रदान करता है।

  • सेमेस्टर 1
    • अंकगणित: ब्याज, छूट, लेजर शेष गणना।
    • माप: मुद्राएँ, प्रतिशत, कर दरें बदलना।
    • विज्ञान: डेटा सुरक्षा, वित्तीय सिस्टम के लिए एन्क्रिप्शन मूल बातें।
  • सेमेस्टर 2
    • गणना: मूल्यह्रास, ब्रेक-ईवन बिंदु, अनुपात गणना।
    • सांख्यिकी: वित्तीय डेटा विश्लेषण, औसत, रुझान।
    • विज्ञान: फिनटेक सिद्धांत, डिजिटल लेनदेन सुरक्षा।

4. इंजीनियरिंग ड्राइंग

वित्तीय प्रक्रियाओं के लिए आरेखीय प्रतिनिधित्व पर केंद्रित (वैकल्पिक, न्यूनतम फोकस)।

  • सेमेस्टर 1: लेखांकन प्रक्रियाओं, लेनदेन चक्रों के लिए फ्लोचार्ट स्केचिंग।
  • सेमेस्टर 2: बजटिंग, वित्तीय विश्लेषण, कर वर्कफ्लो के लिए चार्ट तैयार करना।

5. एम्प्लॉयबिलिटी स्किल्स

नौकरी की तैयारी और सॉफ्ट स्किल्स को बढ़ाता है।

  • सेमेस्टर 1
    • संचार कौशल: ईमेल ड्राफ्टिंग, सुपरवाइज़रों को रिपोर्टिंग।
    • समय प्रबंधन: लेखांकन कार्यों को प्राथमिकता देना, समय-सीमाएँ पूरी करना।
    • बुनियादी आईटी कौशल: Excel, लेखांकन सॉफ्टवेयर, ईमेल प्लेटफॉर्म उपयोग।
  • सेमेस्टर 2
    • उद्यमिता: वित्तीय परामर्श या बहीखाता सेवा योजना।
    • टीमवर्क: लेखाकारों, ऑडिटरों, बैंकरों के साथ सहयोग।
    • समस्या समाधान: खातों में विसंगतियाँ, कर समस्याएँ हल करना।

मूल्यांकन और प्रमाणन

  • परीक्षाएँ: सेमेस्टर-वार आयोजित, जिसमें सैद्धांतिक और प्रायोगिक घटक शामिल हैं।
  • प्रमाणपत्र: सफल उम्मीदवारों को एनसीवीटी से नेशनल ट्रेड सर्टिफिकेट (एनटीसी) प्रदान किया जाता है, जो राष्ट्रीय और अंतरराष्ट्रीय स्तर पर मान्यता प्राप्त है।
  • मूल्यांकन: लेखांकन सटीकता, कर अनुपालन, बैंकिंग संचालन, और प्रोजेक्ट वर्क के आधार पर।

करियर अवसर

  • रोजगार: व्यवसायों, लेखा फर्मों, या बैंकों में फाइनेंस असिस्टेंट, अकाउंट्स क्लर्क, टैक्स असिस्टेंट, बैंकिंग समर्थन कर्मचारी।
  • स्व-रोजगार: बहीखाता सेवा, कर परामर्श, या फ्रीलांस वित्तीय समर्थन शुरू करना।
  • आगे की पढ़ाई: लेखांकन में डिप्लोमा, बी.कॉम, या Tally, GST प्रैक्टिशनर जैसे प्रमाणन।

नोट

  • यह पाठ्यक्रम नवीनतम एनसीवीटी दिशानिर्देशों के साथ संरेखित है और संस्थागत या राज्य-विशिष्ट आवश्यकताओं के आधार पर थोड़ा भिन्न हो सकता है।
  • सबसे नवीनतम संस्करण के लिए, डायरेक्टोरेट जनरल ऑफ ट्रेनिंग (डीजीटी) या अपने स्थानीय आईटीआई से संपर्क करें।