आईटीआई अस्पताल अपशिष्ट प्रबंधन ट्रेड पाठ्यक्रम 

आईटीआई "अस्पताल अपशिष्ट प्रबंधन" ट्रेड एक वर्षीय व्यावसायिक प्रशिक्षण कार्यक्रम है, जो नेशनल काउंसिल फॉर वोकेशनल ट्रेनिंग (एनसीवीटी) द्वारा क्राफ्ट्समैन ट्रेनिंग स्कीम (सीटीएस) के तहत संचालित होता है। यह कोर्स प्रशिक्षुओं को बायोमेडिकल और अस्पताल अपशिष्ट के सुरक्षित प्रबंधन, पृथक्करण, संग्रह, उपचार, और निपटान में कौशल प्रदान करता है ताकि स्वास्थ्य जोखिम और पर्यावरणीय संदूषण रोका जा सके। पाठ्यक्रम में सैद्धांतिक ज्ञान, प्रायोगिक अपशिष्ट प्रबंधन तकनीकें, और रोजगार योग्यता कौशल शामिल हैं, जो छात्रों को अस्पतालों, क्लीनिकों, अपशिष्ट उपचार सुविधाओं में अस्पताल अपशिष्ट प्रबंधन तकनीशियन, बायोमेडिकल अपशिष्ट हैंडलर, या पर्यावरण सुरक्षा सहायक, या अपशिष्ट प्रबंधन सेवाओं में सलाहकार के रूप में भूमिकाओं के लिए तैयार करता है।

कोर्स का संक्षिप्त विवरण

  • अवधि: 1 वर्ष (2 सेमेस्टर, प्रत्येक 6 महीने)
  • एनएसक्यूएफ स्तर: स्तर 4
  • योग्यता: न्यूनतम 10वीं कक्षा उत्तीर्ण (या समकक्ष)
  • उद्देश्य: अस्पताल अपशिष्ट प्रबंधन प्रथाओं में प्रशिक्षण देना ताकि नियामक मानकों का अनुपालन हो, सार्वजनिक स्वास्थ्य सुरक्षित हो, और पर्यावरणीय स्थिरता को बढ़ावा मिले।

विस्तृत पाठ्यक्रम विभाजन 

1. ट्रेड थ्योरी (सैद्धांतिक ज्ञान)

अस्पताल अपशिष्ट प्रबंधन और बायोमेडिकल सुरक्षा की मूलभूत अवधारणाओं को कवर करता है।

  • सेमेस्टर 1
    • अस्पताल अपशिष्ट प्रबंधन का परिचय
      • अस्पताल अपशिष्ट का अवलोकन: प्रकार, स्रोत, और जोखिम।
      • अपशिष्ट प्रबंधन तकनीशियन की भूमिका: पृथक्करण, संग्रह, निपटान।
      • अपशिष्ट प्रबंधन का महत्व: संक्रमण रोकना, पर्यावरण संरक्षण।
    • अस्पताल अपशिष्ट के प्रकार
      • बायोमेडिकल अपशिष्ट: संक्रामक, शार्प्स, पैथोलॉजिकल, फार्मास्यूटिकल, रासायनिक।
      • सामान्य अपशिष्ट: गैर-खतरनाक अपशिष्ट (कागज, भोजन, पैकेजिंग)।
      • खतरनाक अपशिष्ट: रेडियोधर्मी, साइटोटॉक्सिक, और भारी धातु अपशिष्ट।
    • उपकरण और औज़ार
      • अपशिष्ट संचालन उपकरण: रंग-कोडेड डिब्बे, बैग, ट्रॉली, शार्प्स कंटेनर।
      • उपचार उपकरण: ऑटोक्लेव, इंसिनरेटर, श्रेडर, अपशिष्ट जल उपचार प्रणालियाँ।
      • व्यक्तिगत सुरक्षात्मक उपकरण (पीपीई): दस्ताने, मास्क, गाउन, जूते।
    • अपशिष्ट पृथक्करण और संग्रह
      • पृथक्करण दिशानिर्देश: बायोमेडिकल अपशिष्ट नियमों के अनुसार रंग-कोडिंग (पीला, लाल, नीला, सफेद)।
      • संग्रह प्रक्रियाएँ: सुरक्षित संचालन, लेबलिंग, और अस्पतालों में परिवहन।
      • भंडारण: अस्थायी भंडारण क्षेत्र, समय सीमा, और जैव-सुरक्षा उपाय।
    • स्वास्थ्य और सुरक्षा
      • व्यावसायिक जोखिम: सुई चुभने की चोटें, संक्रमण, रासायनिक संपर्क।
      • संक्रमण नियंत्रण: नसबंदी, कीटाणुशोधन, हाथ स्वच्छता प्रथाएँ।
      • प्राथमिक चिकित्सा: कट, जलन, या खतरनाक अपशिष्ट के संपर्क का प्रबंधन।
    • नियम और अनुपालन
      • बायोमेडिकल अपशिष्ट प्रबंधन नियम, 2016 (भारत): श्रेणियाँ, उपचार, निपटान।
      • पर्यावरणीय कानून: प्रदूषण नियंत्रण बोर्ड दिशानिर्देश, खतरनाक अपशिष्ट नियम।
      • दस्तावेज़ीकरण: अपशिष्ट लॉग, मैनिफेस्ट, अनुपालन रिपोर्ट।
  • सेमेस्टर 2
    • अपशिष्ट उपचार प्रौद्योगिकियाँ
      • उपचार विधियाँ: ऑटोक्लेविंग, माइक्रोवेविंग, इंसिनरेशन, रासायनिक कीटाणुशोधन।
      • निपटान विधियाँ: लैंडफिलिंग, गहरे गड्ढे में दफन, उपचारित अपशिष्ट का पुनर्चक्रण।
      • अपशिष्ट जल उपचार: अस्पतालों से तरल अपशिष्ट प्रबंधन।
    • उन्नत अपशिष्ट प्रबंधन
      • रेडियोधर्मी अपशिष्ट: संचालन, भंडारण, और निपटान प्रोटोकॉल।
      • ई-कचरा: त्यागे गए मेडिकल इलेक्ट्रॉनिक्स, बैटरी प्रबंधन।
      • प्लास्टिक अपशिष्ट: अस्पताल प्लास्टिक (IV बैग, सिरिंज) को कम करना, पुनर्चक्रण।
    • पर्यावरण संरक्षण
      • प्रदूषण रोकथाम: अपशिष्ट उपचार से उत्सर्जन, रिसाव को कम करना।
      • स्थिरता: पर्यावरण-अनुकूल डिस्पोजेबल को बढ़ावा देना, अपशिष्ट न्यूनीकरण रणनीतियाँ।
      • सामुदायिक जागरूकता: कर्मचारियों, रोगियों को अपशिष्ट पृथक्करण पर शिक्षित करना।
    • जोखिम प्रबंधन
      • जोखिम आकलन: अपशिष्ट संचालन, परिवहन, उपचार में खतरों की पहचान।
      • घटना रिपोर्टिंग: रिसाव, संपर्क, या गैर-अनुपालन का दस्तावेजीकरण।
      • आकस्मिक योजना: उपचार विफलताओं, अवैध डंपिंग को संभालना।
    • पेशेवर कौशल
      • उद्यमिता: अपशिष्ट प्रबंधन सेवा या परामर्श शुरू करना।
      • प्रशिक्षण कार्यक्रम: अस्पताल कर्मचारियों को अपशिष्ट प्रबंधन प्रोटोकॉल पर शिक्षित करना।
      • उद्योग रुझान: हरित प्रौद्योगिकियों, स्वचालित अपशिष्ट ट्रैकिंग का अपनाना।

2. ट्रेड प्रैक्टिकल (हाथों से कौशल)

प्रायोगिक अस्पताल अपशिष्ट प्रबंधन तकनीकों पर केंद्रित।

  • सेमेस्टर 1
    • अपशिष्ट पृथक्करण अभ्यास
      • अपशिष्ट छँटाई: संक्रामक, शार्प्स, सामान्य अपशिष्ट के लिए रंग-कोडेड डिब्बे।
      • डिब्बे लेबलिंग: बायोमेडिकल अपशिष्ट नियमों के अनुसार सही लेबल लागू करना।
      • पृथक्करण अनुकरण: मॉक अपशिष्ट (पट्टियाँ, सिरिंज, दस्ताने) संभालना।
    • संग्रह और परिवहन
      • अपशिष्ट संग्रह: मॉक अस्पताल सेटअप में सील बैग, शार्प्स कंटेनर उपयोग।
      • परिवहन: डिब्बों को भंडारण क्षेत्रों में सुरक्षित ले जाना।
      • लॉग बनाए रखना: मॉक परिदृश्यों में अपशिष्ट मात्रा, प्रकार रिकॉर्ड करना।
    • पीपीई उपयोग
      • पीपीई पहनना: दस्ताने, मास्क, गाउन, जूते का सही उपयोग अभ्यास।
      • पीपीई निपटान: उपयोग किए गए सुरक्षात्मक गियर को सुरक्षित निपटाना।
      • पीपीई सफाई: जूते, चेहरा ढाल जैसे पुन: उपयोग योग्य आइटम सैनिटाइज़ करना।
    • स्वास्थ्य और सुरक्षा अभ्यास
      • हाथ स्वच्छता अभ्यास: अपशिष्ट संचालन से पहले/बाद में धोना, सैनिटाइज़ करना।
      • प्राथमिक चिकित्सा अनुकरण: सुई चुभने की चोटें, रासायनिक छींटे उपचार।
      • रिसाव सफाई: मॉक बायोहाज़र्ड रिसाव को सुरक्षित प्रबंधन।
    • उपकरण संचालन
      • ऑटोक्लेव संचालित करना: मॉक संक्रामक अपशिष्ट नसबंदी।
      • श्रेडर उपयोग: नियंत्रित सेटअप में उपचारित अपशिष्ट प्रोसेसिंग।
      • डिब्बे निरीक्षण: रिसाव, उचित सीलिंग के लिए मॉक सेटअप जाँच।
    • प्रोजेक्ट कार्य
      • नकली अस्पताल वार्ड में मॉक अपशिष्ट पृथक्करण ऑडिट करना।
      • पृथक्करण सटीकता, पीपीई उपयोग, और सुरक्षा अनुपालन का दस्तावेजीकरण।
  • सेमेस्टर 2
    • अपशिष्ट उपचार अभ्यास
      • उपचार प्रणालियाँ संचालित करना: मॉक अपशिष्ट नमूनों का ऑटोक्लेविंग, माइक्रोवेविंग।
      • इंसिनरेशन अनुकरण: नियंत्रण, सुरक्षा उपाय समझना।
      • अपशिष्ट जल उपचार: उपचार सेटअप में मॉक तरल अपशिष्ट प्रबंधन।
    • उन्नत अपशिष्ट संचालन
      • शार्प्स प्रबंधन: सुई, ब्लेड को पंचर-प्रूफ कंटेनर में निपटाना।
      • रेडियोधर्मी अपशिष्ट संचालन: मॉक परिदृश्यों में प्रोटोकॉल का पालन।
      • प्लास्टिक पुनर्चक्रण: मॉक अस्पताल प्लास्टिक को छाँटना, सफाई करना।
    • पर्यावरण प्रथाएँ
      • अपशिष्ट न्यूनीकरण: मॉक अपशिष्ट न्यूनीकरण रणनीतियाँ लागू करना।
      • खाद बनाना: जैविक अस्पताल अपशिष्ट (भोजन, उद्यान अपशिष्ट) प्रोसेसिंग।
      • उत्सर्जन निगरानी: अनुपालन के लिए मॉक इंसिनरेटर आउटपुट जाँचना।
    • जोखिम प्रबंधन
      • जोखिम आकलन: मॉक अपशिष्ट उपचार सुविधाओं में खतरों की पहचान।
      • घटनाओं का अनुकरण: नियंत्रित सेटअप में रिसाव, उपकरण विफलताएँ संभालना।
      • आकस्मिक योजनाएँ तैयार करना: मॉक उपचार खराबी को संबोधित करना।
    • प्रशिक्षण और अनुपालन
      • मॉक प्रशिक्षण आयोजित करना: सहपाठियों को अपशिष्ट पृथक्करण नियम सिखाना।
      • अनुपालन ऑडिट: मॉक अस्पताल अपशिष्ट रिकॉर्ड, भंडारण क्षेत्र जाँचना।
      • रिपोर्ट तैयार करना: अपशिष्ट उपचार परिणाम, नियामक पालन दस्तावेजीकरण।
    • प्रोजेक्ट कार्य
      • मॉक स्वास्थ्य सुविधा के लिए पूर्ण अस्पताल अपशिष्ट प्रबंधन योजना विकसित करना।
      • पृथक्करण योजनाओं, उपचार प्रक्रियाओं, और अनुपालन जाँच के साथ पोर्टफोलियो प्रस्तुत करना।

3. वर्कशॉप कैलकुलेशन और विज्ञान

अपशिष्ट प्रबंधन कार्यों के लिए गणितीय और वैज्ञानिक सहायता प्रदान करता है।

  • सेमेस्टर 1
    • अंकगणित: अपशिष्ट आयतन, डिब्बा क्षमता, उपचार लागत गणना।
    • माप: भंडारण क्षेत्र आकार, अपशिष्ट परिवहन लॉजिस्टिक्स अनुमान।
    • विज्ञान: सूक्ष्म जीवविज्ञान, संक्रमण संचरण, रासायनिक सुरक्षा की मूल बातें।
  • सेमेस्टर 2
    • गणना: उपचार दक्षता, अपशिष्ट न्यूनीकरण प्रतिशत निर्धारण।
    • सांख्यिकी: अपशिष्ट उत्पादन दर, अनुपालन मेट्रिक्स विश्लेषण।
    • विज्ञान: अपशिष्ट अपघटन, नसबंदी प्रक्रियाएँ, पर्यावरणीय रसायन।

4. इंजीनियरिंग ड्राइंग

अपशिष्ट प्रबंधन प्रणालियों के लिए तकनीकी ड्राइंग पर केंद्रित।

  • सेमेस्टर 1: अपशिष्ट पृथक्करण क्षेत्रों, भंडारण कक्षों के लिए लेआउट रेखाचित्र।
  • सेमेस्टर 2: उपचार सुविधाओं (जैसे, ऑटोक्लेव सेटअप, अपशिष्ट जल संयंत्र) के लिए विस्तृत डायग्राम।

5. एम्प्लॉयबिलिटी स्किल्स

नौकरी की तैयारी और सॉफ्ट स्किल्स को बढ़ाता है।

  • सेमेस्टर 1
    • संचार कौशल: अपशिष्ट समस्याएँ रिपोर्टिंग, अस्पताल कर्मचारियों को प्रशिक्षण।
    • समय प्रबंधन: अपशिष्ट संग्रह, उपचार शेड्यूल को प्राथमिकता देना।
    • बुनियादी आईटी कौशल: अपशिष्ट लॉग, अनुपालन ट्रैकिंग के लिए सॉफ्टवेयर उपयोग।
  • सेमेस्टर 2
    • उद्यमिता: अपशिष्ट प्रबंधन सेवा व्यवसाय योजना।
    • टीमवर्क: स्वास्थ्य कर्मचारियों, अपशिष्ट उपचार ऑपरेटरों के साथ सहयोग।
    • समस्या समाधान: रिसाव, नियामक गैर-अनुपालन समस्याओं को संबोधित करना।

मूल्यांकन और प्रमाणन

  • परीक्षाएँ: सेमेस्टर-वार आयोजित, जिसमें सैद्धांतिक और प्रायोगिक घटक शामिल हैं।
  • प्रमाणपत्र: सफल उम्मीदवारों को एनसीवीटी से नेशनल ट्रेड सर्टिफिकेट (एनटीसी) प्रदान किया जाता है, जो राष्ट्रीय और अंतरराष्ट्रीय स्तर पर मान्यता प्राप्त है।
  • मूल्यांकन: अपशिष्ट प्रबंधन कौशल, सुरक्षा प्रथाओं, नियामक ज्ञान, और प्रोजेक्ट वर्क के आधार पर।

करियर अवसर

  • रोजगार: अस्पतालों, क्लीनिकों, या अपशिष्ट उपचार सुविधाओं में अस्पताल अपशिष्ट प्रबंधन तकनीशियन, बायोमेडिकल अपशिष्ट हैंडलर, पर्यावरण सुरक्षा सहायक।
  • स्व-रोजगार: बायोमेडिकल अपशिष्ट प्रबंधन सेवा या परामर्श शुरू करना।
  • आगे की पढ़ाई: पर्यावरण विज्ञान, सार्वजनिक स्वास्थ्य, या अपशिष्ट प्रबंधन में डिप्लोमा।

नोट

  • यह पाठ्यक्रम नवीनतम एनसीवीटी दिशानिर्देशों और बायोमेडिकल अपशिष्ट प्रबंधन नियम, 2016 के साथ संरेखित है और संस्थागत या राज्य-विशिष्ट आवश्यकताओं के आधार पर थोड़ा भिन्न हो सकता है।
  • सबसे नवीनतम संस्करण के लिए, डायरेक्टोरेट जनरल ऑफ ट्रेनिंग (डीजीटी) या अपने स्थानीय आईटीआई से संपर्क करें।